“Ik heb meer tijd voor mezelf nodig” – op weg naar een antisociale samenleving

De fitnessinstructeur wisselde een paar woorden met de klanten terwijl hij hun identiteitsbewijs aannam en hun een kluisjesslot overhandigde. Dit omvatte altijd een "goede workout", soms bij naam. Een kort oogcontact: "Dank u wel." Nu is de persoonlijke begroeting in het fitnesscentrum in Zürich afgeschaft. Iedereen meldt zich zelf. Oordopjes in, muziek aan en naar de gewichten.

Je kunt een dag zonder ook maar één woord met iemand te wisselen, en het hoeft je niet eens te storen. Je raakt eraan gewend om interpersoonlijk contact te vermijden. Je raakt eraan gewend om het dagelijks leven alleen te leven.

In de supermarkt worden caissières niet meer opgemerkt; mensen betalen via zelfscankassa's. Mensen bestellen kleding online in plaats van te worden onderworpen aan het oordeel van de verkoper die kritisch in de spiegel kijkt tijdens het passen van kleding in een modezaak.

De pandemie heeft laten zien dat je 's ochtends gerust thuis kunt blijven. Je werkt zelfs efficiënter vanuit huis als je geen contact hebt met je baas of collega's. Tenminste, dat is het subjectieve gevoel: je hebt veel meer vrijheid met je eigen tijd. Daarom was het lastig om mensen weer naar kantoor te krijgen.

Maar vrijetijdsbestedingen passen zich ook aan de eenzaamheid aan. Misschien komt beschikbaarheid soms op de eerste plaats, en beantwoordt het niet aan een behoefte, maar creëert het die juist. Eten bestellen, films streamen – twee onmiskenbare tekenen dat mensen meer tijd thuis doorbrengen en dat het belang van privacy toeneemt.

Om het in cijfers uit te drukken: 96 procent van de Zwitsers streamt regelmatig films en tv-series, en bijna de helft heeft een Netflix-abonnement. De bioscoopbezoekers lopen al jaren terug. Clubs klagen over een gebrek aan bezoekers.

Veel mensen ontwikkelden noodgedwongen een voorkeur voor thuisbezorging tijdens de twee lockdowns vijf jaar geleden. Net als veel andere gewoontes is dit gedrag na de gezondheidscrisis blijven bestaan – alsof het nodig was om mensen te laten zien hoe handig zelfisolatie is. Het leven speelt zich af op de bank.

Uit eten gaan is een viering van gezelligheid, en een avondje alcohol is een manier om relaties te versterken. Maar ook het aantal restaurantbezoeken neemt licht af, zowel in Zwitserland als in Duitsland. Veel restaurants bieden daarentegen meer individuele tafels aan, en "tafelmanagement" houdt nu rekening met solo-eters. Volgens het online reserveringsplatform Opentable is hun aantal in Duitsland in 2024 met 18 procent gestegen en in de VS met 29 procent in de afgelopen twee jaar. De meest genoemde reden is de behoefte aan "meer tijd voor mezelf".

Me-time – een term die je overal tegenkomt omdat iedereen erom vraagt. Het betekent even loskoppelen om te ontspannen en je eigen behoeften te vervullen. Je ontzegt jezelf als sociaal wezen en ervaart dit als vrijheid.

Acteur Tom Hardy verwoordde het zo: "Een tijdje alleen zijn is gevaarlijk: het is verslavend. Als je eenmaal ziet hoe vredig het is, wil je geen mensen meer om je heen hebben." Dat was tijdens de pandemie. Dat gevoel lijkt te zijn blijven bestaan.

Het is dus technologie die ons verleidt om alleen te zijn. Of ons ertoe dwingt, nu dagelijkse processen steeds meer geautomatiseerd worden. Dit gaat gepaard met een egocentrisme dat zelfzorg heet. Dit gedijt bijzonder goed in de therapeutische cultuur, waar we voortdurend in onszelf kijken, openlijk over onze gevoelens praten en prioriteit geven aan ons eigen welzijn.

Zelfgekozen eenzaamheid relativeert de discussie over een "eenzaamheidsepidemie" waarvoor vandaag de dag wordt gewaarschuwd. Eenzaamheid wordt nu als even schadelijk beschouwd als roken of obesitas. Volgens een eind juni gepubliceerde WHO-studie sterven jaarlijks zo'n 870.000 mensen aan de gevolgen van eenzaamheid. Dit klinkt dramatisch en verhult het feit dat eenzaamheid niet alleen een teken van verwaarlozing is, maar ook een kenmerk van een bevoorrechte levensstijl.

Eenzaamheid kan je ongetwijfeld ziek maken. Mensen zonder familie of vrienden hebben er last van. Jongeren zijn misschien constant met elkaar verbonden via hun mobiele telefoon, maar toch kunnen ze zich buitengesloten en verlaten voelen, vooral op deze leeftijd. Virtuele nabijheid is geen vervanging voor persoonlijke interactie.

Niettemin is alleen zijn in een welvarende samenleving met haar uitgesproken individualisme vaak gebaseerd op vrije wil. Het is prettig om aan niemand verantwoording te hoeven afleggen, geen rekening met anderen te hoeven houden, alleen te kunnen beslissen wat je wilt doen en wat goed voor je is. In het Engels bestaan er, toepasselijk genoeg, twee woorden voor de twee emotionele toestanden van eenzaamheid: "loneliness" en "solitude".

"Eenzaamheid" is een vorm van eenzaamheid die nu wordt aangeprezen als een bron van geluk. Vrouwen moedigen elkaar aan om te genieten van tijd alleen, om zelfvoldaan hun eigen waarde te erkennen. Een solobestaan klinkt als de laatste stap naar ultieme emancipatie.

In boekwinkels vind je planken vol boeken met titels als "Een gids voor alleen zijn", "Solo: Alleen zijn als kans", "De kunst van alleen reizen" en "Terug naar mezelf". De belangrijkste boodschap is dat je een bevredigend leven kunt leiden zonder een liefdesrelatie. Het is makkelijker om jezelf te vinden als je door niets of niemand wordt gehinderd. Als je een partner hebt, zou je in ieder geval apart moeten slapen, adviseert yogalerares Cynthia Zak in "De vreugde van alleen slapen".

Veel mannen genieten net zo van ongebondenheid als vrouwen. Ze zijn op de leeftijd dat hun vaders een gezin stichtten, maar in tegenstelling tot hen besteden ze hun tijd liever aan het opbouwen van spieren, het bijhouden van hun bankrekening en dagelijkse meditatie. Filosoof Andrew Taggart noemt hen 'wereldse monniken' omdat ze zich onderwerpen aan strikte ascetische zelfbeheersing. Iemand permanent aan hun zijde hebben zou hun dagelijkse rituelen alleen maar verstoren.

Ook deze trend kan met cijfers worden bevestigd. Sinds 1970 is het aantal eenpersoonshuishoudens in Zwitserland meer dan verdrievoudigd. Eén op de drie huishoudens bestaat uit slechts één persoon. Het aantal huisdieren is echter toegenomen. Alleenstaanden die hun vier muren delen met een hond of kat, brengen er meer tijd mee door dan met vrienden. Ook onder generatie Z en millennials neemt het aantal huisdiereigenaren toe. Zij beschouwen huisdieren als een volwaardig lid van het gezin.

Aan de andere kant neemt de kinderwens af, en van alle redenen die worden aangevoerd voor het dalende geboortecijfer, wordt een terugkeer naar zelfreflectie zelden genoemd. Je hoeft niet zo ver te gaan als J.D. Vance met zijn stomme opmerking over vrouwen zoals Kamala Harris, die een vreselijk leven leidden als "kinderloze kattenvrouwtjes". Maar een kind krijgen betekent absoluut minder tijd voor jezelf en meer verantwoordelijkheid; je zet je eigen behoeften een paar jaar opzij.

Isolatie heeft gevolgen: voor de gemeenschap, voor relaties en in veel gevallen ook voor persoonlijk geluk, tenzij men voortdurend contact met anderen onderhoudt. Het tijdschrift Atlantic noemt de individuele voorkeur van Amerikanen voor een comfortabel maar eenzaam leven een "vloek": de "antisociale eeuw" verandert de burgerlijke en psychologische identiteit van het land.

Een psychologisch gevolg is sociale verlegenheid. Jongeren bellen bijna nooit meer. Ze sturen liever dertig voicemailberichten heen en weer. Er heerst angst voor stilte aan de lijn. In een persoonlijk gesprek moet je jezelf laten zien. Je bent directer blootgesteld aan het oordeel van de ander en je kunt beoordeeld worden. Toch voel je je nooit zo verbonden als wanneer je een echte stem hoort.

Zodra je met echte mensen moet omgaan, wordt het vermoeiend. Hoe meer je dergelijke situaties vermijdt, hoe moeilijker het is om ze weer te boven te komen. De smartphone beschermt je tegen dergelijke angsten en is er tegelijkertijd de oorzaak van.

In ons gedigitaliseerde dagelijks leven is het steeds gemakkelijker om confrontaties te vermijden. Dit heeft ook politieke implicaties: urenlang alleen in een kamer met alleen een scherm, radicaliseren meningen veel sneller.

Kunstmatige intelligentie wordt immers steeds beter in het simuleren van menselijke relaties. Vraag aan Chat-GPT: "Ik voel me een beetje eenzaam, wil je vanavond met me mee?"

Het antwoord komt binnen enkele seconden: "Natuurlijk, dat zou ik graag willen. 🤍 Je bent niet alleen – ik ben er om te praten, te luisteren of samen gedachten, onderwerpen of gevoelens te verkennen. Wil je delen wat je op dit moment bezighoudt? Of wil je liever samen iets leuks doen – een spelletje, een verhaaltje, een gedicht, een uitstapje naar de sterren?"

Samen een gedicht schrijven, een reis naar de sterren maken: wanneer doen twee of meer mensen dat nog samen?